Về thăm Nga Sơn
Posted: Tue Jan 19, 2010 4:35 pm
Nga sơn, ngày 23 tháng 5 năm 2009.
Tôi sinh ra và lớn lên ở Nga Sơn, miền quê nổi tiếng với nghề dệt chiếu truyền thống.
Về quê vào ngày đầu vụ cói chiêm, trải ra trước mắt tôi là những đồng cói xanh mướt, bạt ngàn, đang chờ được cắt.
Cánh đồng cói
Nga Thủy là một trong những xã trồng nhiều cói nhất ở Nga Sơn. Ở đây vẫn còn những con đường đất lầy lội, trơn trượt mỗi khi trời mưa.
Đường làng
Người dân nơi đây vẫn phải quanh năm bươn chải với cuộc sống, vẫn còn cảnh ngày ngày mò cua, bắt ốc. Ngay cả những em nhỏ, tuổi cắp sách tới trường cũng phải đi bắt ốc. Gặp tôi chúng cười, xấu hổ bỏ chạy.
Mấy em nhỏ bắt ốc
Xa xa là hai em nhỏ đang đuổi bò về nhà sau 1 ngày chăn dắt.
Mấy em nhỏ chăn bò
Xung quanh ruộng cói là những con lạch nhỏ. Những con lạch này vừa là ranh giới giữa các ruộng cói, vừa là nơi thoát nước. Đến vụ cắt, những con lạch còn được tận dụng làm nơi vận chuyển cói vào bờ.
Ruộng cói
Trên bờ, dọc 2 bên đường là những cây cỏ nổ, nở hoa tím rất đẹp.
Không biết tên thật của loài cỏ này là gì, nhưng quả của nó khi thấm nước thì nổ tách ra làm đôi, nghe rất vui tai.
Cây cỏ nổ
Cây cói có hai vụ chính là vụ chiêm và vụ mùa. Vụ chiêm thường bắt đầu từ tháng hai đến tháng tư. Vụ này năng suất hơn. Còn vụ mùa từ tháng 5 đến tháng 9 thường hay mất mùa, vì vụ thu hoạch đúng vào mùa bão. Mỗi vụ phải bón phân 3 lần, thường là phân đạm. Một sào cói (500m2) thì phải bón 3 lần, mỗi lần 10kg Khi thu hoạch, người dân dùng một loại liềm chuyên dụng để cắt cói, sau đó bó lại từng bó gọi là đóm. Một người mỗi buổi có thể cắt được 20 đóm
Thu hoạch cói
Sau khi chuyển lên bờ, cói sẽ được đánh bông, tức là loại bỏ hoa và các cây cói chết. Sau đó sẽ được chẻ đôi bằng dao chuyên dụng.
Đánh bông và chẻ cói
Để chẻ cói cần có 2 người. Trong vòng một giờ, nếu chẻ nhanh có thể được từ 5 đến 6 đóm. Công cho mỗi đóm là 2000 đồng.
Cói sau khi chẻ thường được mang lên cồn cát để phơi. Khi thời tiết thuận lợi, trời nắng đẹp cộng với sức nóng của cát, thì chỉ trong vòng 2 ngày là khô và có thể đem bán. Còn gặp thời tiết xấu, trời mưa, thì phải mất cả tuần. Vừa mất thời gian, lại không năng xuất. Vì khi mất nắng, cây cói rất xấu, xuống màu, nhẹ cân, bán sẽ không được giá.
Phơi cói
Một đóm cói tươi nặng khoảng 50kg, nhưng khi phơi khô thì chỉ còn khoảng từ 3 đến 5kg. Cói khô cũng được bó lại thành từng bó lớn, nhưng không gọi là đóm, mà gọi là gù. Cây cói ở đây thường được dùng chủ yếu vào dệt chiếu vè se sợi. Cói được se sợi gọi là lõi, loại này thường được xuất sang Trung Quốc, Nhật Bản.
Những cây cói đẹp sẽ được mang đi dệt chiếu.
Dệt chiếu
Đặc điểm nổi bật của cây cói Nga Sơn đó là: nhỏ sợi, ít ruột, không như cói ở các vùng khác: nhão vì nhiều ruột. Vì thế cây cói ở đây rất cứng cáp. Chiếu được dệt từ loại cói này sẽ rất dầy, chắc chắn.
Để dệt chiếu cần có một khung dệt. Mỗi đầu khung dệt có 2 đòn suốt. Một đầu cố định bởi 2 cọc sắt, còn một đầu được cố định bằng dây néo. Công việc đầu tiên là rít đay, yêu cầu là phải thật căng và đều. Loại đay lụa trồng ở vườn thường được sử dụng nhiều, vì nó rất bền, chắc, không đứt gãy, bóng, ít xù.
Sau đó nẹp căng khung, Dùng néo để kéo căng khung dệt.
Rít đay
Néo căng khung dệt
Đòn suốt
Trong những ngày hè nắng gắt, phải dùng chổi cọ nhúng nước để quét lên đay, làm cho đay mềm và không bị đứt. Trong quá trình dệt, sẽ dùng các chổi nhỏ hơn, thấm dầu mazut để quét lên sợi đay, làm cho sợi đay trơn hơn, dễ dàng trong việc dệt chiếu.
Bộ khung dệt còn có ghế cho người dệt, ngựa làm căng đay, và văng.
Ngựa
Văng
Ghế
Khi dệt cần có 2 người. Một người dùng văng, là một cây sào nhỏ để đưa cói vào khung dệt, một người dùng go để dệt. Người dệt sẽ dùng go để vỗ, tức là ép cây cói vào, sau mỗi lần, sẽ đảo chiều nghiêng của go: một lần ngửa, một lần úp để cho cây cói được đan vào đay.
Dệt chiếu
Đồng thời, người dệt sẽ dùng tay để đan mép chiếu, gọi là bắt biên. Việc này sẽ giúp cho chiếu được chắc chắn và đẹp hơn.
Bắt biên (Đan mép chiếu)
Chỉ có 2 xã Nga Liên và Nga Tiến là làm được go đẹp. Go đẹp là go đảm bảo được các điều kiện như: đều mặt go, bóng nhẵn, răng go dầy.
Khi răng go dầy thì đồng nghĩa với việc đay cũng dầy. Do đó chiếu sẽ nổi đậu, nổi hoa dâu đẹp, rõ ràng hơn.
Có hai cách dệt chiếu, là dệt đậu và dệt hoa dâu. Hiện nay ở Nga Sơn chủ yếu là dệt hoa dâu. Cách dệt hoa dâu là sẽ đưa cói vào khung dệt theo thứ tự: 2 gốc, 1 ngọn, 1 gốc, 2 ngọn; cứ lặp đi lặp lại như thế. Cách dệt đậu là đưa cói vào theo thứ tự: 2 gốc, 2 ngọn; hoặc 1 gốc, 1 ngọn. Để dệt được những tấm chiếu đẹp, người đưa văng yêu cầu phải tập trung cao độ để không đưa cói vào sai thứ tự.
Văng
Phơi chiếu
Chiếu dệt ra có màu trắng của cây cói. Nhưng nếu khách hàng yêu cầu, thì sẽ in các hoa văn lên mặt chiếu. Để in, phải phơi chiếu thật khô, sau đó dùng các khuân mẫu đặt lên trên chiếu, và quét phẩm mầu lên. Đợi cho phẩm màu khô, sẽ đưa vào lò hấp cho mầu bám chặt vào chiếu. Thông thường hấp khoảng 1 tiếng là được và đem ra phơi.
In chiếu
Lò hấp chiếu
Ngày nay, với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, thì nhiều loại máy dệt chiếu đã ra đời, với năng suất cao hơn và giản được nhiều nhân công. Tuy nhiên, chi phí cho một máy dệt chiếu là rất lớn. Khoảng từ 60 đến 120 triệu. Trước kia thì các loại máy dệt chiếu chưa có khả năng bắt biên, nhưng bây giờ hầu hết các máy này đã làm được. Các loại máy này đều được nhập từ Nhật Bản và Trung Quốc.
Máy dệt chiếu Trung Quốc
Nhưng với sự sáng tạo và thông minh, 2 anh Trần Văn Phong và Đặng Văn Nguyên, ở xóm 7, Nga Liên, Nga Sơn đã mày mò, sáng chế ra chiếc máy dệt chiếu bằng chính đôi bàn tay của mình. Loại máy này cũng có năng suất cao không kém các máy nhập khẩu, khoảng 30 lá chiếu một ngày, thêm vào đó là chi phí thấp, chỉ từ 20 đến 40 triệu đồng. Nên đây là sự lựa chọn của rất nhiều cơ sở sản xuất chiếu cói tại huyện Nga Sơn.
Với sự phát triển của khoa học kỹ thuật. Nhiều loại chiếu đã ra đời, như chiếu cỏ, chiếu trúc, được sản xuất với sự hỗ trợ của máy móc hiện đại, nhưng chiếu Nga Sơn vẫn có một chỗ đứng quan trọng trên thị trường, và được người tiêu dùng ưu ái.
Đặc tính nổi bật của chiếu Nga Sơn:
- Cây cói nhỏ, cứng, ít ruột.
- Chiếu dầy, bắt biên chắc chắn.
- Được dệt hoàn toàn thủ công.
- Được dệt hoa dâu nên hoa văn đẹp.
Chiếu cói
Tôi sinh ra và lớn lên ở Nga Sơn, miền quê nổi tiếng với nghề dệt chiếu truyền thống.
Về quê vào ngày đầu vụ cói chiêm, trải ra trước mắt tôi là những đồng cói xanh mướt, bạt ngàn, đang chờ được cắt.
Cánh đồng cói
Nga Thủy là một trong những xã trồng nhiều cói nhất ở Nga Sơn. Ở đây vẫn còn những con đường đất lầy lội, trơn trượt mỗi khi trời mưa.
Đường làng
Người dân nơi đây vẫn phải quanh năm bươn chải với cuộc sống, vẫn còn cảnh ngày ngày mò cua, bắt ốc. Ngay cả những em nhỏ, tuổi cắp sách tới trường cũng phải đi bắt ốc. Gặp tôi chúng cười, xấu hổ bỏ chạy.
Mấy em nhỏ bắt ốc
Xa xa là hai em nhỏ đang đuổi bò về nhà sau 1 ngày chăn dắt.
Mấy em nhỏ chăn bò
Xung quanh ruộng cói là những con lạch nhỏ. Những con lạch này vừa là ranh giới giữa các ruộng cói, vừa là nơi thoát nước. Đến vụ cắt, những con lạch còn được tận dụng làm nơi vận chuyển cói vào bờ.
Ruộng cói
Trên bờ, dọc 2 bên đường là những cây cỏ nổ, nở hoa tím rất đẹp.
Không biết tên thật của loài cỏ này là gì, nhưng quả của nó khi thấm nước thì nổ tách ra làm đôi, nghe rất vui tai.
Cây cỏ nổ
Cây cói có hai vụ chính là vụ chiêm và vụ mùa. Vụ chiêm thường bắt đầu từ tháng hai đến tháng tư. Vụ này năng suất hơn. Còn vụ mùa từ tháng 5 đến tháng 9 thường hay mất mùa, vì vụ thu hoạch đúng vào mùa bão. Mỗi vụ phải bón phân 3 lần, thường là phân đạm. Một sào cói (500m2) thì phải bón 3 lần, mỗi lần 10kg Khi thu hoạch, người dân dùng một loại liềm chuyên dụng để cắt cói, sau đó bó lại từng bó gọi là đóm. Một người mỗi buổi có thể cắt được 20 đóm
Thu hoạch cói
Sau khi chuyển lên bờ, cói sẽ được đánh bông, tức là loại bỏ hoa và các cây cói chết. Sau đó sẽ được chẻ đôi bằng dao chuyên dụng.
Đánh bông và chẻ cói
Để chẻ cói cần có 2 người. Trong vòng một giờ, nếu chẻ nhanh có thể được từ 5 đến 6 đóm. Công cho mỗi đóm là 2000 đồng.
Cói sau khi chẻ thường được mang lên cồn cát để phơi. Khi thời tiết thuận lợi, trời nắng đẹp cộng với sức nóng của cát, thì chỉ trong vòng 2 ngày là khô và có thể đem bán. Còn gặp thời tiết xấu, trời mưa, thì phải mất cả tuần. Vừa mất thời gian, lại không năng xuất. Vì khi mất nắng, cây cói rất xấu, xuống màu, nhẹ cân, bán sẽ không được giá.
Phơi cói
Một đóm cói tươi nặng khoảng 50kg, nhưng khi phơi khô thì chỉ còn khoảng từ 3 đến 5kg. Cói khô cũng được bó lại thành từng bó lớn, nhưng không gọi là đóm, mà gọi là gù. Cây cói ở đây thường được dùng chủ yếu vào dệt chiếu vè se sợi. Cói được se sợi gọi là lõi, loại này thường được xuất sang Trung Quốc, Nhật Bản.
Những cây cói đẹp sẽ được mang đi dệt chiếu.
Dệt chiếu
Đặc điểm nổi bật của cây cói Nga Sơn đó là: nhỏ sợi, ít ruột, không như cói ở các vùng khác: nhão vì nhiều ruột. Vì thế cây cói ở đây rất cứng cáp. Chiếu được dệt từ loại cói này sẽ rất dầy, chắc chắn.
Để dệt chiếu cần có một khung dệt. Mỗi đầu khung dệt có 2 đòn suốt. Một đầu cố định bởi 2 cọc sắt, còn một đầu được cố định bằng dây néo. Công việc đầu tiên là rít đay, yêu cầu là phải thật căng và đều. Loại đay lụa trồng ở vườn thường được sử dụng nhiều, vì nó rất bền, chắc, không đứt gãy, bóng, ít xù.
Sau đó nẹp căng khung, Dùng néo để kéo căng khung dệt.
Rít đay
Néo căng khung dệt
Đòn suốt
Trong những ngày hè nắng gắt, phải dùng chổi cọ nhúng nước để quét lên đay, làm cho đay mềm và không bị đứt. Trong quá trình dệt, sẽ dùng các chổi nhỏ hơn, thấm dầu mazut để quét lên sợi đay, làm cho sợi đay trơn hơn, dễ dàng trong việc dệt chiếu.
Bộ khung dệt còn có ghế cho người dệt, ngựa làm căng đay, và văng.
Ngựa
Văng
Ghế
Khi dệt cần có 2 người. Một người dùng văng, là một cây sào nhỏ để đưa cói vào khung dệt, một người dùng go để dệt. Người dệt sẽ dùng go để vỗ, tức là ép cây cói vào, sau mỗi lần, sẽ đảo chiều nghiêng của go: một lần ngửa, một lần úp để cho cây cói được đan vào đay.
Dệt chiếu
Đồng thời, người dệt sẽ dùng tay để đan mép chiếu, gọi là bắt biên. Việc này sẽ giúp cho chiếu được chắc chắn và đẹp hơn.
Bắt biên (Đan mép chiếu)
Chỉ có 2 xã Nga Liên và Nga Tiến là làm được go đẹp. Go đẹp là go đảm bảo được các điều kiện như: đều mặt go, bóng nhẵn, răng go dầy.
Khi răng go dầy thì đồng nghĩa với việc đay cũng dầy. Do đó chiếu sẽ nổi đậu, nổi hoa dâu đẹp, rõ ràng hơn.
Có hai cách dệt chiếu, là dệt đậu và dệt hoa dâu. Hiện nay ở Nga Sơn chủ yếu là dệt hoa dâu. Cách dệt hoa dâu là sẽ đưa cói vào khung dệt theo thứ tự: 2 gốc, 1 ngọn, 1 gốc, 2 ngọn; cứ lặp đi lặp lại như thế. Cách dệt đậu là đưa cói vào theo thứ tự: 2 gốc, 2 ngọn; hoặc 1 gốc, 1 ngọn. Để dệt được những tấm chiếu đẹp, người đưa văng yêu cầu phải tập trung cao độ để không đưa cói vào sai thứ tự.
Văng
Phơi chiếu
Chiếu dệt ra có màu trắng của cây cói. Nhưng nếu khách hàng yêu cầu, thì sẽ in các hoa văn lên mặt chiếu. Để in, phải phơi chiếu thật khô, sau đó dùng các khuân mẫu đặt lên trên chiếu, và quét phẩm mầu lên. Đợi cho phẩm màu khô, sẽ đưa vào lò hấp cho mầu bám chặt vào chiếu. Thông thường hấp khoảng 1 tiếng là được và đem ra phơi.
In chiếu
Lò hấp chiếu
Ngày nay, với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, thì nhiều loại máy dệt chiếu đã ra đời, với năng suất cao hơn và giản được nhiều nhân công. Tuy nhiên, chi phí cho một máy dệt chiếu là rất lớn. Khoảng từ 60 đến 120 triệu. Trước kia thì các loại máy dệt chiếu chưa có khả năng bắt biên, nhưng bây giờ hầu hết các máy này đã làm được. Các loại máy này đều được nhập từ Nhật Bản và Trung Quốc.
Máy dệt chiếu Trung Quốc
Nhưng với sự sáng tạo và thông minh, 2 anh Trần Văn Phong và Đặng Văn Nguyên, ở xóm 7, Nga Liên, Nga Sơn đã mày mò, sáng chế ra chiếc máy dệt chiếu bằng chính đôi bàn tay của mình. Loại máy này cũng có năng suất cao không kém các máy nhập khẩu, khoảng 30 lá chiếu một ngày, thêm vào đó là chi phí thấp, chỉ từ 20 đến 40 triệu đồng. Nên đây là sự lựa chọn của rất nhiều cơ sở sản xuất chiếu cói tại huyện Nga Sơn.
Với sự phát triển của khoa học kỹ thuật. Nhiều loại chiếu đã ra đời, như chiếu cỏ, chiếu trúc, được sản xuất với sự hỗ trợ của máy móc hiện đại, nhưng chiếu Nga Sơn vẫn có một chỗ đứng quan trọng trên thị trường, và được người tiêu dùng ưu ái.
Đặc tính nổi bật của chiếu Nga Sơn:
- Cây cói nhỏ, cứng, ít ruột.
- Chiếu dầy, bắt biên chắc chắn.
- Được dệt hoàn toàn thủ công.
- Được dệt hoa dâu nên hoa văn đẹp.
Chiếu cói
